نویسنده: دکتر محمدتقی عبادی (مشاور شرکت دارویی زردبند و عضو هیات علمی دانشگاه تربیت مدرس)
بلوط یکی از درختان شاخص رشته کوه‌های زاگرس است که سبب حفظ محیط زیست و پویایی این مناطق شده است. این درخت ضمن فواید زیست محیطی، در حال تبدیل به منبع درآمد پایدار مناطق روستایی است.
در این مقاله ضمن معرفی فواید بلوط، محصولات بلوط و کاربردهای مختلف آن، با روش کاشت بلوط آشنا خواهیم شد تا از این طریق بتوانیم به حفظ این مخلوقات سودمند و رویشگاه‌های زیبای بلوط کمک کنیم.
بلوط در معرض آسیب
اگرچه چوب بلوط از سختی و استحکام بالایی برخوردار بوده و به‌دلیل داشتن مقادیر تانیک اسید بالا در برابر حشرات و حملات قارچ‌ها بسیار مقاوم است ولی امروزه به‌جهت حفظ درختان بلوط بهره‌برداری از چوب درخت بلوط مجاز نیست و از سایر بخش‌های درخت جهت درآمدزایی استفاده می‌شود.
علی‌رغم مقاومت بالای درختان بلوط به شرایط نامساعد اقلیمی، امروزه به دلیل گرم شدن هوا و کاهش بارندگی‌ها، این درختان تحت تنش قرار گرفته و آسیب‌پذیر شده‌اند و هجوم آفاتی مانند پروانه برگ‌خوار سفید بلوط (Leucoma wiltshire) نیز سبب زوال این درختان شده است.
محصولات بلوط
بلوط ایرانی (داربَرو، بَرو) با نام علمی Quercus brantii در استان کهگیلویه و بویراحمد رویشگاه‌های فراوانی دارد و اصطلاحاً گونه غالب در این منطقه است. این درخت عمدتاً در ارتفاعات بین 1000 تا 2000 متر از سطح دریا مشاهده می‌شود و نسبت به سایر گونه‌های بلوط دارای مقاومت بیشتری به شرایط سخت اقلیمی است.
البته گونه‌های دیگری از بلوط هم در ایران وجود دارد، مانند دارمازو (Quercus infectoria) که عمدتاً در استان‌های کردستان و لرستان رویش دارد و بلوط لبنانی یا وی ول (Quercus Libani) که بیشتر در استان‌های آذربایجان غربی و کردستان دیده می‌شود.
میوه بلوط
میوه بلوط از گذشته تاکنون کاربردهای غذایی (از جمله تهیه نان و غذای دام) و دارویی داشته است. آرد بلوط در طبخ نوعی نان سنتی (کَلگ) کاربرد دارد.
جفت بلوط
امروزه جَفت بلوط به‌عنوان یک فرآورده فرعی میوه بلوط مورد توجه بیشتری قرار گرفته است. جَفت، لایه نازک تیره رنگ بین میوه بلوط و پوست خارجی آن است. در واقع یک لایه پوست داخلی محسوب می‌شود. درصد بالای تانن و خاصیت آنتی‌باکتریال و سایر ویژگی‌ها، جفت بلوط را در صنایع مختلف دارویی، دامپزشکی، غذایی و رنگرزی ماده پرکاربردی کرده است که ظرفیت بالایی برای اشتغالزایی در مناطق زاگرس‌نشین دارد.
گال‌ها
گال‌ها، ضایعات گیاهی هستند که در اثر آسیب زنبورهای گالزای بلوط (تقریبا 35 گونه زنبور از چند جنس مختلف مانند Cynips) بر روی شاخه‌های جوان درختان بلوط بوجود می‌آیند.
در واقع گال‌ها، یک مکانیسم دفاعی در درختان محسوب می‌شوند که مانند چسب زخم بر روی جراحت حاصل از آسیب زنبور گالزا توسط درخت ساخته می‌شوند. گال تولیدشده در درخت بلوط ایرانی، قُلقاف نام دارد که دارای شکل گرد، سطح صاف و رنگ قهوه‌ای تیره است و معمولاً یک سوراخ دارد.
در درختان بلوط دیگر مانند دارمازو، گال‌هایی به رنگ روشن (سفید تا سبز)، تقریباً گرد ولی با سطح دارای برجستگی و یک عدد سوراخ در اثر آسیب زنبورهای گالزای بلوط حاصل می‌شوند که مازوج نام دارند.
شوکه بلوط و گز علفی
همچنین در درختان دارمازو تولید نوعی ماده قندی توسط آسیب نوعی شته صورت می‌گیرد که پس از فرآوری به‌صورت یک شیره‌ی غلیظ و سیاه رنگ به فروش می‌رسد. این شیره قندی، شوکه نام دارد و چنانچه با ذرات برگ همراه باشد، گز علفی نامیده می‌شود.
از درختان بلوط ایرانی موجود در استان کهگیلویه و بویراحمد صرفاً می‌توان از آرد میوه بلوط جهت طبخ نان، جَفت و قُلقاف استفاده نمود و در این استان امکان تولید شوکه بلوط و برداشت مازوج وجود ندارد.
روش کاشت بلوط
تکثیر طبیعی این درخت از طریق کاشته شدن میوه آن صورت می‌گیرد. در ماه‌های آذر تا اسفند، جهت کاشت بلوط در فضای جنگل می‌توان اقدام نمود. مکان‌های مناسب برای کشت میوه بلوط در کنار تخته‌سنگ‌ها یا بوته‌های گون (Astragalus spp) است زیرا رطوبت در این مکان‌ها بهتر حفظ می‌شود و در سال‌های اول رشد، نهال بلوط دچار تنش خشکی کمتری می‌شود.
همچنین گود کردن فضای اطراف محل کاشت بلوط برای ذخیره‌سازی آب باران و هدایت نزولات جوی به محل کاشت میوه‌ها بسیار مفید است.
کاشت بلوط در زیر تاج درختان بلوط و در جهت شمالی آنها نیز توسط جنگلداری‌ها توصیه شده است زیرا در این مکان‌ها، رطوبت بهتر حفظ می‌شود و در سال‌های نخست رشد، نهال‌ها کمتر در معرض آفتاب شدید قرار می‌گیرند.
بدین منظور باید میوه‌های سالم بلوط (بدون سوراخ و ترک‌خوردگی)، درشت و رسیده (کاملاً قهوه‌ای رنگ) را انتخاب نموده و در گودال‌هایی به‌عمق 15 تا 20 سانتی‌متر کشت نمود.
بهتر است جهت بالا رفتن درصد احتمال جوانه‌زنی پس از کاشت بلوط در هر نقطه 2 تا 3 عدد بذر کشت شود (در صورت کوچک بودن اندازه میوه‌ها، 4 تا 6 عدد کشت گردد) و این گودال‌های کشت با فاصله 7 متر از یکدیگر حفر شوند. ریختن مقدار خاک سبک و برگ خشک در داخل گلدان قبل از کاشت و سپس روی میوه‌های کشت‌شده، بر سبز شدن و رشد اولیه آنها تأثیر مثبتی می‌گذارد.
حرکت‌های دسته‌جمعی و کشت مردمی میوه‌های بلوط در سال‌های اخیر به‌همین شیوه سبب احیای موفق بخشی از جنگل‌های بلوط زاگرس شده است. در اینجا، دل‌نوشته یکی از فعالین حفظ جنگل‌های بلوط را با هم می‌خوانیم:
«فقط کاشتن ملاک نیست! می‌توانید در یک سال میلیون‌ها درخت بلوط در منطقه اطراف خود بکارید. مسأله اصلی نگهداری از آنهاست. که چطور بتوانید از نابودی آنها توسط حیواناتی مثل بز و گوسفند جلوگیری کنید. ملاک کمک به آنها برای تبدیل شدن به درخت بزرگی برای آینده است.»
و این یعنی این‌که در طول سال باید با ترمیم گودال‌های اطراف نهال‌ها و سنگ‌چینی کنار نهال‌های جوان، سبب حفظ رطوبت و محافظت از خورده شدن توسط دام‌ها شویم.
سنجاب‌ها حافظان جنگل‌های بلوط
البته طبیعت نیز خودش به احیای جنگل بلوط کمک می‌کند. به‌طور مثال، جوندگان خانواده سنجاب مخصوصاً سنجاب ایرانی (Sciurus anomalus) جهت ذخیره‌سازی میوه بلوط برای فصل زمستان آن را در عمق مناسبی دفن می‌کنند. فراموش کردن جای برخی از این میوه‌ها توسط سنجاب‌ها باعث می‌شود که در بهار سال بعد جوانه بزنند.
این جوندگان موجب زایش مداوم جنگل‌های بلوط هستند. سنجاب‌ها از روی غریزه مقاوم‌ترین دانه‌ها را برای دفن کردن انتخاب می‌کنند و بنابراین احتمال سالم ماندن میوه در زیر خاک و جوانه زدن آن در سال بعد بالا می‌رود.
البته در سال‌های اخیر به‌دلیل کاهش تعداد این جانوران، احیای طبیعی جنگل‌های بلوط کمتر شده است و اهمیت کمک مردم محلی و بومی منطقه به حفظ این درختان بیشتر روشن می‌شود.
همچنین ببینید: اشتغالزایی از طریق پروژه تولید جفت بلوط در روستا